قزوین در محاصره ی دود (قلیان همچنان می تازد)
شهر در محاصره ی دود (قلیان همچنان می تازد)
دسته بندی: اجتماعی-شهر نشینی
این نوشته در نیمه دوم سال ۹۱ به نگارش درآمد، اما بنا به ملاحظاتی از چاپ آن امتناع شد که در این مکان عرضه می شود…
قزوین، شهری بزرگ
گوشه گوشه ی استان کهن و عزیزمان سرشار از نمادها و آثار تاریخی است که هریک به تنهایی می تواند بازگو کننده ی هویت یک ملت باشد. شاهد این ادعا نیز انتخاب استان عزیزمان به عنوان دارنده ی بیشترین آثار تاریخی و فرهنگی در سطح کشور است. صرفنظر از این جاذبه های تاریخی و طبیعی، این گوشه از کشور عزیزمان به ادعای بسیاری دیگر که زمانی هرچند کوتاه از آن گذر کرده اند، دارای مردمانی بامحبت و بافرهنگ است. اما نکته ی ناراحت کننده در این بین، شیوع قارچ گونه ی نوع کاذبی از استراحتگاه های موقت ساعتی است که متاسفانه در قبال غفلت مسئولان، از حالت سنتی و تا حدی کاربردی خود که شاید زمانی محل مباحثه و گفتگوی پدران ما بوده، خارج شده و اکنون به پاتوق وقت گذرانی غیرمفید برای قشری غالبا نوجوان و جوان بدل شده است که به جای آنکه از نیروی خود در میادین کار و تلاش بهره ببرند، در لوله ی اسبابی تغییر شکل یافته و البته بسیار مضر به نام قلیان خلاصه می شود.
سفره خانه ها؛ اماکنی بدون رها شده
نخستین قهوه خانه
ها در ایران در دوره صفویان، و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه طهماسب
(۹۳۰-۹۸۴هـ . ق)، در شهر قزوین پدید آمد و بعد در زمان شاه عباس اول
(۹۹۶-هـ .ق) در شهر اصفهان توسعه یافت. قهوهخانه در آغاز همانگونه که از
نامش پیداست، جای قهوه نوشی بود.
در گذشته، یکی از عوامل شکل گیری قهوه خانه ها نیازهای سیاسی مردم بود. تبادل اندیشه ها و افکار و مسائل سیاسی و اقتصادی در درون این مکانها باعث شد که این مکانها در شهرهای سیاسی ایران مثل تهران و اصفهان که مراکز سیاسی بودند بیشتر رونق یابد.
قهوه خانه ها را می توان اثر گذارترین نهاد در ایجاد تحولات اجتماعی و اقتصادی ایران عصر قاجار و حتی پهلوی نامید. مردمی که روزانه پس از یک کار سخت راهی قهوه خانه ها می شدند تا از مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مملکت خود اطلاع حاصل کنند. در این مجالس بود که مسائل روزانه محل کار، مسائل صنفی، مسائل خانوادگی مطرح و گاهی نیز اگر مشکلی بود گره گشایی می شد. در مجالس شبانه قهوه خانه ها به خصوص شبهای ماه مبارک رمضان که بازار اشعار و مرثیه سرایی و بازیهای قهوه خانه ای گرم بود جمع زیادی از اهالی محل جمع می شدند و به تبادل اندیشه و فرهنگ می پرداختند. به این صورت بود که قهوه خانه به صورت یک نهاد اجتماعی، فرهنگی در آمد و مکتب و مدرسه ای شد برای پرورش استعدادهای ادبی و هنری و آموزش فرهنگ و ادب سنتی به عامه مردم جامعه.
اما در عصر اینترنت و رایانه، بسیاری از جوانان و نوجوان، بدلیل عدم وجود امکانات تفریحی و رفاهی ارزان قیمت و مناسب، دور از چشم خانواده و والدین، اوقات فراغت خود را با گفتگو و کشیدن قلیان و خوردن چای در کافی شاپ ها و چایخانه ها می گذرانند. کافی شاپ و چایخانه ها ی تجاری، با دکوراسیونهای مختلف، که صاحبان آن بدون نگاه به فرهنگ و اخلاق و هنر، به اتکا و استناد مجوز مجامع امور صنفی، تنها در پی کسب سود و درآمد بیشتر می باشند.
جوانان و نوجوانان متعلق به طبقه فقیر و محروم شهر، با موتورسیکلت و جیب نیمه خالی، به چایخانه های سنتی برای کشیدن قلیان و خوردن چای پناه می برند، و قشر مرفه و ثروتمند دیار، با اتومبیلهای مدل بالا و جیب پر، به کافی شاپهای هتلها و قهوه خانه سنتی خاص می روند. کافی شاپ و چایخانه ها، دکانهای کسب پر رونقی هستند، که به قیمت گمراهی و نابودی و شروع سقوط بسیاری از نوجوانان و جوانان جامعه، به درآمد می اندیشند.
قلیان چیست؟
در تعریف قلیان و به نقل از دانشنامه ویکی پدیا آمده است:
“قلیان وسیله‌ای آبی است برای کشیدن تنباکو که در خاورمیانه و آسیای مرکزی متداول است. قلیان توسط ایرانیان و هندی‌ها اختراع شد. در فارسی به صورت قالیان و غلیان نیز ثبت شده و گاه نارگیلی نیز نامیده شده‌است. در افغانستان به کل مجموعه قلیان، چلم نیز می‌گویند. در کشورهای عربی به نام شیشه معروف است. قلیان برای استفاده از دود حاصل از تماس ذغال گداخته و تنباکو است که به این عمل کشیدن قلیان می‌گویند.”
تاریخچه قلیان در ایران
بنا بر دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان در ایران مشخص نیست. با این حال بنا به نوشته سیریل الگود “اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸) پزشک ایرانی دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود.”
به روایتی دیگر می توان گفت که در سال ۹۴۲، یعنی ۲۹ سال پس از ورود پرتقالی‌ها به خلیج فارس، قلیان کشیدن در ایران رواج یافته است. چپق و قلیان هر دو در نیمه اول قرن دهم هجری در ایران رواج یافته است. در سلطنت شاه عباس بزرگ کشیدن چپق و قلیان متداول بود. در کنار چپق که تقلیدی از پیپ فرنگی بود، وسیله دیگری برای دود کردن تنباکو به نام قلیان توسط ایرانیان اختراع و ایجاد گردید.
اولئاریوس که در سال ۱۰۴۶ در ایران بوده می‌نویسد که «چندین گونه ظرف قلیان در ایران ساخته می‌شد. شیشه‌ای، کوزه ای، از جوز هندی (نارگیله)، کدوئی که تا نیمه آب می شد و گاهی در آن عطر می‌ریختند». شخص شاه عباس از دود قلیان و چپق تنفر داشت، و این موضوع از حکایاتی که درباره او نقل می کنند پیداست. شاه عباس در موارد متعدد کوشید که از کشیدن قلیان جلوگیری کند، اما هرگز موفق نگردید.
قلیان
در دوران قاجار به عنوان بخشی از ضرورت های زندگی محسوب می شد و اشراف و
بزرگان در خانه‌های خود انواع قلیان را نگهداری می‌کردند که بر روی بعضی از
آنها جواهرکاری انجام شده بود.
در جهان نیز بیشترین میزان مصرف
قلیان در آفریقا، کشورهای شرقی دریای مدیترانه و آسیای جنوب شرقی می باشد و
از سال ۱۹۹۰ به بعد مصرف قلیان در میان نسل جوان از جمله دانشجویان رایج
گردیده است .
خطرات قلیان
گفتن از خطرات بسیار زیاد قلیان همانند برابری کردن هر وعده مصرف آن با یک بسته سیگار و اینکه مضرات آن به خاطر وجود مواد سمی در تنباکوی بدون هویتش بیش از حد تصور است و یا اینکه اثرگذاری منفی آن به خاطر رطوبت موجود در آن، بسیار عمیق تر و جدی تر از دخانیات دیگر حتی سیگار است و… چیز جدیدی نیست. با جست و جویی سطحی در موتورهای جستجو و درج عبارت “مضرات قلیان” با ۸۵۰۰۰ رکورد مواجه خواهیم بود که این امر خود گواهی بر ضرورت توجه به آسیب های این وسیله ی دخانی است.
مانند بسیارى از کشورهاى خاورمیانه، قلیان یکى از وسایل تفریحى رایج در ایران است که اگرچه بارها از سوی مسئولان وزارت بهداشت و نیروی انتظامی مصرف آن در اماکن عمومی و به خصوص سفره‌خانه‌های سنتی منع شده، اما ظاهراً به راحتی نمی شود، شر آن را از چنین مکان‌هایی کم کرد.
افراد سیگاری که به طور متداول ۸ تا ۱۲ نخ سیگار در روز مصرف می کنند، به طور متوسط با ۴۰ تا ۷۵ پُک که به مدت ۵ تا ۷ دقیقه به طول می انجامد، حدود ۵ تا ۶ لیتر دود استنشاق می کنند و این در حالی است که مصرف کننده ی قلیان در هر وعده مصرف که به طور متداول ۲۰ تا ۸۰ دقیقه طول می کشد، حدود ۵۰ تا ۲۰۰ پُک می زند که هر پک به طور متوسط حاوی ۱۵/۰ تا یک لیتر دود است.
بر اساس تحقیقات صورت گرفته، تنباکوی قلیان ۴۰۰ نوع ماده سمی و سرطان‌زا دارد. قلیان‌های میوه‌ای که از پوست میوه تخمیر شده با مواد افزودنی تهیه می‌شوند، علاوه بر داشتن این ۴۰۰ نوع سم، به دلیل وجود مواد افزودنی موجب آلرژی، آسم و حساسیت نیز می‌شوند.
نیکوتین ماده‌ای
اعتیادآور است که در تنباکو وجود دارد، این مطلب که چون دود قلیان از روی
آب گرفته میشود، ضرر ندارد، باور غلطی است که در اذهان وجود دارد و آب
قلیان فقط نیکوتین آن را گرفته و کم میکند. از سویی دیگر، کم شدن نیکوتین
باعث میشود فرد قلیانی برای تأمین نیاز خود قلیان بیشتری مصرف کرده و در
نتیجه خطرات بیشتر و مضرات زیادتری برای او ایجاد میشود.
دکتر شهرام آگاه، متخصص داخلی و عضو هیأت علمی دانشگاه ایران نیز در مورد مصرف قلیان می گوید: “بر خلاف تصور عمومی که عده‌ای معتقدند وجود آب قلیان جلوی مواد مضر و سمی آن را می گیرد، بیشتر این مواد سمی از جمله نیکوتین و خاکستر وارد ریه می شوند و به خاطر دَم‌های عمیقی که فرد برای جذب دود می زند، تخریب‌های جدی به حبابچه‌های ریه وارد می شود.”
سرطان ریه، سرطان لب و دهان و حنجره، سرطان مری و معده، لوزالمعده، کبد و سرطان روده بزرگ از عوارض بد‌خیم استفاده از سیگار و قلیان هستند، در مورد عوارض خوش‌خیم آن می گوید: “این عوارض شامل زخم‌های گوارشی هستند. همچنین قلیان باعث ریفلاکس معده(برگشت اسید معده به مری) می شود که در نتیجه ی آن فرد سوزش شدیدی در سر دل دارد و دچار تهوع می گردد. حتی بیماری ریفلاکس در بعضی موارد منجر به سرطان مری نیز می شود.”
به گفته ی وی میزان و عمق دَم در حرکت دادن آب قلیان بسیار مهم است و قلیان با وجود اینکه کمتر مصرف می شود، اما حجم دودی که از طریق آن وارد بدن می شود، ۱۰ تا ۲۰ برابر دود ناشی از مصرف سیگار است.
سایر خطراتی که در کشیدن سیگار مشاهده نمی شود، ولی در کشیدن قلیان وجود دارد، بیماریهای عفونی مثل هپاتیت ب (در اثر استفاده مشترک از شیلنگ قلیان) و افزودن الکل یا داروهای روانگردان به تنباکوی قلیان است.
تحقیقات همچنین
نشان داده است که پس از ۴۵ دقیقه استفاده از دود قلیان، مونوکسید کربن،
نیکوتین پلاسما و ضربان قلب به شدت بالا میرود. یک تحقیق نشان داده است که
کشیدن قلیان خطر ابتلا به سل ریوی را نیز افزایش میدهد. مخصوصاً کودکان در
مقابل تاثیرات مضر قلیان آسیبپذیر هستند. اگر در محلی باشند که در آن
قلیان کشیده میشود، احتمال ایجاد عفونت های ریوی، آسم و سندرم مرگ ناگهانی
کودک در آنها افزایش مییابد.
حتی در هوایی که دود قلیان آزاد می شود، افرادی که قلیان نمی کشند و در معرض دود قرار گرفته اند، در طولانی مدت دچار عوارض آن خواهند شد. اگر فویل آلومینیومی که در قلیان استفاده میشود کیفیت خوبی نداشته باشد، با زغال در حال سوختن واکنش داده و موادسرطانزایی تولید میکند که خواه ناخواه موجب سرطان میشود.
سقط جنین، سرطان رحم در بانوان و تغییر حالت سلول‌های جنسی در مردان را می توان از دیگر عوارض مصرف سیگار ذکر کرد.
دکتر امیر هوشنگ احسانی در گفت وگو با ایسنا، با اشاره به عواملی که به پیری زودرس پوست کمک می کند، اظهار داشت: عوامل محیطی مثل دود سیگار، قلیان، مصرف الکل و عدم استفاده از مایعات به پیری پوست شتاب بیشتری می‌بخشد.
یک وعده کشیدن قلیان بیشتر از یک پاکت سیگار نیکوتین وارد بدن میکند. به گزارش خبرگزاری رویترز از قاهره، سازمان جهانی بهداشت (WHO) اعلام کرد قلیان‌های آبی معروف مصری، زیان بیشتری از سیگار دارند.”
بسیاری از مصری‌ها که قلیان می‌کشند، معتقدند عبور دود از میان آب درون محفظه شیشه‌ای، برخی از سموم تنباکو را تصفیه میکند. اما حسین جزایری رئیس منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت می‌گوید: اینطور نیست.
دود قلیان به خاطر ذغالی که در سوخت آن بکار میرود، خیلی بیشتر حاوی مونوکسید کربن است؛ ضمن این که قلیان در حرارت پایین‌تری نسبت به سیگار می‌سوزد و در نتیجه مونوکسید کربن و قطران بالاتری دارد. بعد از مصرف یک قلیان به مدت ۴۵ دقیقه مونوکسید کربن به ۴۵ تا ۷۰ mmp می‌رسد که برابر است با مصرف ۴۵ تا ۷۰ سیگار در عرض یکساعت و جالب است بدانیم: در اروپا وقتی مونوکسید کربن به ۳۵ppm می‌رسد، خودروها اجازه تردد ندارند!
نکته حایز اهمیت دیگر این که اولین قدم‌های اعتیاد به نیکوتین و بسیاری از سایر مواد مخدر می‌تواند با استعمال قلیان آغاز شود. توتون تنها یک چهارم وزن ماده‌ای که برای استعمال قلیان استفاده میشود را شامل میشود و بقیه آن را مواد افزودنی تشکیل می‌دهند و در نتیجه ماده‌ای که مصرف میشود حاوی نیکوتین و بسیاری مواد سمی دیگر است. بخاطر وجود نیکوتین کمتر (ماده‌ای که فرد به خاطر آن قلیان را مصرف میکند) پک‌های مصرف کنندگان قلیان عمیق‌تر و در نتیجه ضررهای قلیان نسبت به سیگار به مراتب بیشتر خواهد بود.
متاسفانه پدیدار شدن افسار گسیخته ی انواع قهوه خانه ها و چایخانه ها با جذب جوانان، آن هم بدون محدودیت سنی و با سرو قلیان های متنوع، در گوشه و کنار این شهر کم کم به امری عادی بدل شده است.
تمامی اینها فارغ از جنبه های زیست محیطی و مخرب آن است: به یاد داشته باشیم که در فرآیند مصرف هر وعده ی آن مقدار زیادی چوب، آب، گرما و انرژی هدر می رود که تاوان آن را مادر طبیعت بایستی بدهد!
نکته ی ناراحت کننده دیگر در این بین آن است که هرچه زمان می گذرد، متاسفانه از قبح این وسیله ی مضر کاسته شده و این اسباب بی مصرف جای خود را در جمع خانواده ها و مهمانی ها، هنگام مسافرت ها، در دشت و جنگل و کوه و … بدون لحاظ محدودیتی برای فرزندان کم سن و سال باز نموده و ناراحت کننده تر اینکه بانوان نیز بدان بی علاقگی نشان نمی دهند! بهانه هایی چون مصرف تفریحی یا عدم اعتیادآوری این وسیله و … تنها بهانه هایی واهی برای پاک کردن صورت مساله اند. چون هیچ فرد عاقلی از روی تفنن و به بهانه ی واهی اعتیاد آور نبودن یک جام زهر، اقدام به سرکشیدن آن نمی کند. هر چند در این بین، یافته های جدید عدم وابستگی به این وسیله ی دخانی را رد نموده و آن را اعتیاد آور می دانند و هستند بسیاری که روز و شب خود را با مصرف این عامل دخانی شروع نموده و به پایان می رسانند.
جدال نافرجام وزارت بهداشت از یک سو و میراث فرهنگی و سازمان های ذینفع از سوی دیگر در کشور عملا در عوض سلامتی بسیاری از شهروندان معامله می شود. کش و قوس دامنه داری که هر لحظه تاخیر و مسامحه در اتخاذ تصمیم درست پیرامون آن، به نابودی سرمایه های مادی و معنوی بیشماری در کشور منجر خواهد شد؛
- دعوای قلیان بین وزارت بهداشت و سازمان گردشگری دوباره شروع شد. (۲۲/۰۷/۱۳۹۰) منبع: رجا نیوز
- با تصویب دولت قهوه خانه ها از شمول آ‌یین نامه اجرایی قانون جامع کنترل دخانیات خارج شدند. (۲۵/۰۸/۱۳۹۰) منبع: تابناک
- وزارت بهداشت: نمی دانیم چرا دولت، قلیان را آزاد کرد؟ (۱۳۹۰/۸/۲۸) منبع: خبرآنلاین
- مخالفت وزارت بهداشت با مصوبه دولت درباره قلیان (۲۸/۸/۱۳۹۰) منبع: عصرایران
- وزارت بهداشت: صدور مجوز قلیان سرا برای قهوه خانه ها، غیر قانونی است. (۲۲/۰۴/۱۳۹۱) منبع: ایرنا
اما شاید فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در میان خود مردم تا حد زیادی بتواند راهگشا باشد.
در این میان، بهتر آن است که مسئولین امر نیز، تا دیر نشده و تا فرصت باقی است راهکاری درباره ی این معضل اندیشیده و اجازه ندهند که شهر و استان بافرهنگمان با این همه افتخارات، پایگاه نخست استعمال این وسیله در کشور گردد. به یاد داشته باشیم که اهمال در این امر شاید گریبان آیندگان و فرزندانمان را نیز گرفته و کوتاهی امروز ما، سرزنش و ملامت آینده برایمان به ارمغان آورد!